شهید مالكوم ایكس رهبر مسلمانان سیاه پوست آمریكا بود كه كارنامه ای پر از افتخار و فعالیت های ضد استكباری داشت.

رهبر معظم انقلاب پیش از آغاز سخنان خود در ششمین كنفرانس بین المللی حمایت از انتفاضه فلسطین از مالكوم ایكس نام بردند و در بیانی از مردم خواستند كه «چون امروز سالروز شهادت مالكوم ایكس، رهبر سیاهان مسلمان آمریكاست، از حضّار محترم خواهش می كنم حمد و قل هواللّهی برای روح آن شهید بخوانید».

این جرقه ای شد تا دوباره نگاه برخی رسانه ها و بدنبال آن مردم در پی یافتن اطلاعات بیشتری از این شهید آمریكایی برود و مردم از خود بپرسند مگر مالكوم ایكس كه بود و چه كرد كه رهبر انقلاب در این سطح و در ابتدای چنین جلسه ای از او به نیكی یاد می كنند.

بار دیگر و به بهانه سوم اسفند سالروز آسمانی شدن این شهید سیه چرده آمریكایی، نگاهی گذرا به برخی مقاطع مهم زندگی او داشته كه در ادامه آمده است.

مالكوم ایكس در ۱۹ مه ۱۹۲۵ در نبراسكا متولد و بعد ها با نام «حاج مالك شباز» نیز شناخته شد. او فعال حقوق بشر و رهبر مسلمانان سیاه پوستان آمریكایی بود و جنایات سفید پوستان آمریكایی علیه سیاه پوستان را به شدت متهم كرد. به همین خاطر، مخالفانش به او تهمت هایی با عنوان رواج نژادپرستی و خشونت نیز زدند.

دوران كودكی؛ از دست دادن پدر در آتش سوزی خانه
پدر مالكوم، ارل لتیل، كشیشی بی پروا و جسور و حامی «ماركوس گاروی» رهبر ملی گرای سیاهان بود. او بدنبال فعالیت های گسترده در كسب حقوق پایمال شده سیاه پوستان بار ها از جانب سازمان های سیاسی وابسته به سفیدپوستان به مرگ تهدید شده بود.

سرانجام در سال ۱۹۲۹ خانه آن ها در میشیگان سوزانده و به تلی از خاكستر بدل شد و ۲ سال بعد جسد بی جان ارل لتیل در كنار جاده ای در حومه شهر پیدا شد.

مالكوم از همان دوران كودكی باهوش و با پشتكار بود و در سال اول دبیرستان با معدل ممتاز فارغ التحصیل شد.

زندان سرآغاز تحول مالكوم
مالكوم در كودكی در آرزوی رسیدن به وكالت بود و وقتی یك روز این آرزو را با معلم خود در میان گذاشت، با تمسخر او مواجه شد تا جایی كه حتی معلم رنگ پوست را نیز به سخره گرفت و گفت هرگز به چنین آرزویی نخواهی رسید.

مالكوم اندكی بعد بخاطر عدم علاقه به تحصیل از مدرسه اخراج شد. اندكی بعد از بوستون به نیویورك رفت و در آنجا مرتكب برخی اعمال خلاف نیز شد. تا اینكه در ۲۰ سالگی بخاطر بزهكاری به زندان افتاد.

در زندان بود كه مالكوم با جمعیتی به نام «ملت اسلام» آشنا شد و به عضویت آن در آمد. پس از عفو مشروط و آزادی از زندان، در سال ۱۹۵۲ به عنوان یكی از سخنگویان آن ها برگزیده شد. تبلیغات مذهبی و اعتقادی او در آمریكا، باعث شد تعداد زیادی از سیاه پوستان با اسلام آشنا شوند و در مدت كوتاهی به عضویت گروه «ملت اسلام» درآیند.

مالكوم به مدت ۱۲ سال، حامی برتری سیاه پوستان و طرفدار جدایی آمریكایی های سیاه و سفید بود و تاكید «جنبش حقوق مدنی» بر یكپارچگی را به تمسخر می گرفت. با این حال، پس از مدتی، در سال ۱۹۶۴ از جمعیت «ملت اسلام» جدا شد و اندیشه های این جمعیت را تا حدود زیادی مورد انتقاد قرار داد.

مالكوم ایكس پس از جدایی از «ملت اسلام» به چند كشور آسیایی و آفریقایی سفر كرد تا به جهانیان ثابت كند مبارزه با تبعیض نژادی و برده داری، تنها به جامعه آمریكا محدود نیست.

سفر به حج و وسوسه سعودی ها برای تبلیغ وهابیت توسط مالكوم
سفر به سرزمین وحی و زیارت خانه خدا، اتفاق بزرگ دیگری بود كه در دفتر زندگی مالكوم ایكس جای گرفت. پس از بازگشت از مناسك حج، نام حاج ملك شبّاز را برای خود برگزید.

مالكوم كه حالا «حاج ملك شبّاز» شده بود، پس از انجام فریضه حج به دبی رفت و در آنجا صحبت های زیادی درباره سفرش به عربستان انجام داد.

شهید مالكوم در مورد دولت عربستان گفت: وقتی فهمیدند كه من وارد عربستان شدم بسیار مرا تحویل گرفتند و برای جلسات مختلف مرا دعوت كردند. آن ها حاضر بودند هر آنچه كه می خواستم را در اختیارم قرار دهند تا در كشورشان برای وهابیت تبلیغ كنم، اما نمی دانستند كه من یك مسلمان شیعه هستم.

محمدعلی كلی مسلمان شده ای بدست مالكوم ایكس
ماجرای گرویدن «محمدعلی كلی» قهرمان بوكس جهان، به دین اسلام به داستان آشنایی او با مالكوم ایكس مربوط است. كلی كه در سال ۱۹۶۱ در یك نشست اسلامی شركت كرده بود، به حضور در نشست های جنبش مذهبی اسلامی آمریكا كه هدف آن بهبود اوضاع آمریكایی های آفریقایی تبار بود، ادامه داد. مالكوم ایكس نیز یكی از چهره های مهم این جنبش به حساب می آمد و مربی و راهنمای معنوی و سیاسی كلی محسوب می شد. كلی مدت كوتاهی خود را كاسیوس ایكس نامید و پس از آن الیجاه محمد رهبر این گروه در سال ۱۹۶۴ او را محمد علی نامید.

عاقبت مالكوم چگونه به شهادت رسید؟
مالكوم ایكس كه فعالیت های آزادی خواهانه و ضد نظام سلطه زیادی داشت سرانجام با ترور مستقیم از پای در آمد. ۵۳ سال پیش درست در چنین روزی و زمانی كه مالكوم برای ایراد سخنرانی در یكی از سالن های منهتن آمریكا حضور داشت، سه نژادپرست مسلح به نام «تالماج هایر»، «نورمن باتلر» و «تامس جانسن» طی عملیاتی تروریستی و با شلیك ۱۵ گلوله از فاصلۀ كم وی را هدف قرار داده و به شهادت رساندند.[۱]

كتاب سیاه اندیشه سیاسی راستین مالكوم ایكس
.Kly,Y .N .The Black Book,The True Political Philosophy of Malcolm X,Atlanta: Clarity Press,1988, 91 pp

نام مالكوم ایكس همواره با مبارزه علیه نژادپرستی، سلطۀ سفیدپوستان بر سیاهان و اندیشۀ آزادی و بزرگی ملت سیاه آفریقا-آمریكایی همراه بوده است. مالكوم در ۱۹ مه ۱۹۲۵ در یك خانوادّ فقیر، همانند سایر سیاهان، متولد شد. وی فرزند چهارم از هشت فرزند خانواده بود. مالكوم از ابتدا برخلاف بیشتر آفریقا-آمریكایی ها با وضعیت سخت اقتصادی، معنوی و روحی تحمیلی توسط سفیدپوستان مخالف بود و این امر را به عنوان سرنوشت محتوم سیاهان رد می كرد. با این همه، آشنایی وی باعالیجاه محمد در سالهای ۵۲-۱۹۵۱ در زندان، هنگامی كه ۲۲ ساله بود، نقطۀ عطفی در دوران زندگی او محسوب می شود. آشنایی او با اسلام به اندیشه اش جلایی دیگر بخشید و او را در عقیده ای كه انتخاب كرده بود مصمم تر نمود، به طوری كه با انتخاب نام اسلامی مالك (الشهباز) و افزودن نام خانوادگی ایكس بر پیشینۀ خود به عنوان پذیرنده ظلم و ستم آنگلو -آمریكایی اعتراض خود را علنی نمود.

اساسا ذهن حاجی مالك را تا زمان شهادتش (یكشنبه زمستان ۱۹۶۵)، سه موضوع اصلی بخود مشغول داشته بود كه تلاش بسیاری را صرف تحقق آنها كرد:

۱- معرفی تمدن اسلامی به آمریكا؛

۲- معرفی مسأله آفریقا-آمریكایی به ملل متحد؛

۳- معرفی یك سازمان بین المللی معتبر جنبش آزادی ملی آفریقا-آمریكایی؛

كتاب حاضر تلاشی برای معرفی اندیشۀ سیاسی حقیقی مالكوم ایكس”حاجی مالك الشهباز” در فرآیند توسعۀ فكری اومی باشد، در این راه منبع اولیه و اصلی كتاب پاسخهای مضبوط او به سؤالاتی است كه در طول سالهای ۶۴ -۱۹۶۱ از وی شده است. در این كتاب تا اندازه ای سعی شده تا اندیشه های مالكوم با حقوق بین الملل تطبیق داده شود، اگرچه هیچ یك از پاسخهای وی غیرسیاسی و غیرحقوقی نمی باشند. اطمینان از پایبندی وی به اسلام دراندیشه و در عمل از دیگر كوششهای مؤلف كتاب می باشد، به طوری كه بعد از بررسی موشكافانۀ پاسخهای وی در ارتباط با قرآن، فلسفۀ دینی و سیاسی اسلام نتیجه می گیرد كه فلسفۀ سیاسی مالكوم با استانداردهای اسلامی همخوانی دارد و اعمال و الفاظ وی همه حاكی از مسلمان بودن اوست.

آنچه سبب شد تا مالكوم به عنوان رهبر سنتی سیاه معرفی شود بی شك شخصیت فردی و عقاید شخصی او در پایبندی به دین اسلام بود. وی همواره خود را یك آفریقا-آمریكایی و مسلمان آمریكایی می دانست و در این راه تلاش می كرد تا بر فرهنگ مسلط آنگلو-آمریكایی چیره شود، فرهنگی كه فلسفۀ “برتری نژادی سفید” را به دنبال داشت و دارد، به همین دلیل بیشتر آمریكایی هاوی را غیرآمریكایی یا ضدآمریكاییمی خواندند. شكی نیست كه بین مخالفت باسیاستهای مشخص دولت و ضدآمریكایی بودنتفاوت بسیار است. در اندیشۀ حاجی مالكهمانند هر آمریكایی دیگر، این ذهنیت وجوددارد كه برای كسب برابری و آزادی باید جنگید وجان داد و این یگانه راه ممكن است.

مالكوم از خشونت و ظلم حاكم تحمیلی بر آفریقا -آمریكایی ها بوسیله آنگلو-آمریكایی ها (سفیدپوستان) متنفر بود. البته وی پس از بازگشت از مكه مكرمه و مشاهدۀ اجتماع سیاهان و سفیدان مسلمان در كنار یكدیگر، از این باور خود كه خشونت و نژادپرستی خصلتی متعلق به سفیدپوستان است روی برگداند، و بر آن شد تا دیدگاه قبلی خود را تصحیح كند، براین اساس، این خشونت و تعدی را نمایندۀ یك گروه خاص ظالم كه می بایستی علیه آنها با مبارزه برخاست می دانست، و معتقد بود این مبارزه تا كسب نوعی خودمختاری برای آفریقا-آمریكایی ها در ایالتهای مختلف آمریكا باید ادامه یابد.

حاجی مالك آفریقا -آمریكایی ها را مجموعه ای از مردمی می دانست كه میراث تاریخی مشترك آنها ناشی از به برده گرفتن آفریقایی ها در ایالات متحده است و در نتیجه دارای فرهنگ مشترك می باشند. وی از به كاربردن كلمۀ سیاه (Black) اجتناب می نمود تابدان وسیله آفریقا-آمریكایی ها را از سایر سیاهان جدا كند، چرا كه وی معتقد بود انتخاب كلمۀ سیاه وجه ممیز تاریخی یا فرهنگی ای را كه بر پذیرش میراث آفریقایی سیاهان آمریكا (آفریقا -آمریكایی ها) تأكید داشته باشد در خودندارد. دلیل وی آن نبود كه سیاه آنگلوساكسون نیز همانند سفید آنگلوساكسون به جهت فرهنگی وجود داشته و هر دو دشمنان اكثریت سیاهانی بودند كه در آرزوی حفظ میراث آفریقایی خود و یا هویت نژادی خاص خود هستند و لذا تأكید بر سیاه را چیزی جز ادامه رهبری سیاه آنگلوساكسون بر آفریقا-آمریكایی ها و همچنین ایجاد تقسیمات برجسته بین خود آفریقا -آمریكایی ها نمی دانست.

اندیشۀ توجه به میراث مشترك آفریقایی مالكوم ایكس بی شك در افكار اندیشمندان آفریقا تأثیر گذاشته و آنان را تشویق نموده تا با به كارگیری اندیشه های ملی گرایی در جهت استقلال خود در دهۀ ۱۹۶۰ و پس از آن گام بردارند.

كتاب حاضر اولین تجزیه و تحلیل جامع از اندیشۀ سیاسی مالكوم ایكس می باشد كه در آن تأثیرات دین اسلام و همچنین تجربیات بین المللی وی بر دیدگاه سیاسی اش مورد بررسی قرار گرفته است. همینطور این كتاب به طور عمیق به دلایل ذكر شده از سوی مالكوم در جهت مبارزه آفریقا-آمریكایی برای آزادی ملی و خودمختاری، چگونگی مبارزه و علل موفقیت می پردازد.

“كتاب سیاه، اندیشۀ سیاسی راستین مالكوم ایكس”به وسیلۀ دكتر یوسف نعیم كلی رئیس اسبق سازمان وحدت آفریقا-آمریكایی شاخۀ كانادا-سازمان سیاسی كه به وسیلۀ مالكوم ایكس پایه گذاری شد-تنظیم، ویرایش و كامل شده است. دكتر كلی در زمینۀ حقوق بین الملل و علوم سیاسی تجربه های بسیاری دارد و با مالكوم ایكس نیز از نزدیك آشنایی داشته است، لذا این امر زمینه را برای تجزیه و تحلیل ساده تر و رسمی تر از اندیشه سیاسی حاجی مالك فراهم می كند. دكتر كلی در حال حاضر دبیر اجرایی جامعۀ حقوق بشر بین الملل اقلیت های آمریكایی است.

كتاب حاضر در ۹۱ صفحه به ترتیب زیر منتشر شده است: پیشگفتار كه در آن به معرفی مالكوم ایكس پرداخته است، یك مقدمه كه درآن نظرات حاجی مالك پیرامون مبارزه و شهادت در اسلام آمده است، بخش اصلی كتاب كه سئوالات مطروحه و پاسخهای ارائه شده از سوی مالكوم ایكس در آن آورده شده است، و بالاخره بخش آخر كتاب توسط كلرنس جانسون به رشتۀ تحریر درآمده و جمع بندی كاملی از نظریات مالكوم ایكس ارائه داده است.[۲]

پی نوشت ها

[۱] خبرگزاری تسنیم

[۲] مطالعات آفریقا، دوره قدیم، بهار ۱۳۷۵ – شماره ۴؛ معرف: مهرابی، علی اصغر