شهید سید مرتضی آوینی (متولد ۲۱ شهریور ۱۳۲۶ در شهر ری – شهادت ۲۰ فروردین ۱۳۷۲ در فکه) مستندساز، عکاس، روزنامه نگار، نویسنده و نظریه پرداز «سینمای اسلامی» ایرانی بود. وی در سال ۱۳۴۴ در دانشگاه تهران در رشته معماری تحصیل کرد. در طول انقلاب ایران، آوینی فعالیت هنری خود را به عنوان کارگردان فیلم های مستند آغاز کرد و از فیلمسازان برجسته جنگی به شمار می رفت. او بیش از ۸۰ فیلم درباره جنگ ایران و عراق ساخت. به گفته اگنس دیویکتور، آوینی روش های اصلی فیلمبرداری را ابداع کرد و جنبه باطنی جنگ ایران و عراق را بر اساس اندیشه عرفانی شیعه به تصویر کشید. بیشتر کارهای او به بازتاب نحوه درک بسیجی ها از جنگ و نقش آنها در آن اختصاص داده شد. مشهورترین اثر وی مجموعه مستند روایت فتح است که در طول جنگ ایران و عراق فیلمبرداری شد. وی در سال ۱۳۷۲ در حین فیلمبرداری بر اثر انفجار مین شهید شد. آیت الله علی خامنه ای پس از شهادت آوینی، وی را سید شهیدان اهل قلم اعلام کرد. بیستمین روز فروردین به افتخار وی “روز هنر انقلاب اسلامی” نامگذاری شده است.

سنین جوانی و تحصیل سید مرتضی آوینی :

آوینی در سال ۱۳۲۶ در شهر ری، در جنوب تهران، در خانواده ای مسلمان از طبقه متوسط متولد شد که مذهبی خاصی نداشتند. او دوره ابتدایی و راهنمایی را در زنجان، کرمان و تهران گذراند. آوینی در سال ۱۳۴۴ وارد دانشگاه شد و مدرک کارشناسی ارشد معماری را از دانشگاه تهران گرفت.

مسعود بهنود شیوه زندگی آوینی در دوره ای که در تهران تحصیل می کرد را به شرح زیر توصیف کرد: “برای مدتی او هیپستر شد. موهای خود را بلند کرد و شروع به پوشیدن شلوار جین، دستبند کرد.” بهنود در ادامه استدلال کرد که شیوه زندگی آوینی پس از سال ۱۳۵۷ تغییر کرد ، زمانی که آوینی به ادبیات و مسائل معنوی علاقه مند شد. دوستان و همکلاسی های آوینی بعداً گفتند که سبک زندگی و باورهای شخصی او پس از انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷ تغییر کرده است.

شهرزاد بهشتی، یکی از دوستان آوینی در دوران حضورش در دانشگاه، بعداً گفت که “آوینی قبل و بعد از انقلاب شخص بسیار متفاوتی شد”. پس از انقلاب، آوینی نوشتن را رها کرد و تمام نوشته های خود را به قصد اعلام نابودی “خود” سوزاند. پس از انقلاب، آوینی با ایدئولوژی آیت الله خمینی آشنا شد. او به عنوان پیرو خمینی توصیف شد، اما شاگرد نزدیک او نبود.

شهید سید مرتضی آوینی که بود؟

کار هنری شهید آوینی :

به گفته اگنس دیویکتور، استاد دانشگاه سوربن که متخصص سینمای ایران است، آوینی به جای ورود به عرصه سیاست مانند بسیاری از همکارانش، و با توانایی انجام این کار، با ساخت فیلم های مستند در انقلاب ایران شرکت کرد. سپس به تیم تلویزیونی جهاد ساختمانی پیوست. فیلمسازی او دارای هدف ایدئولوژیک توصیف شده است. وی رئیس واحد تلویزیونی جهاد ، یک واحد فیلم مستند بود که هم از کانال ۱ صدا و سیما و هم از جهاد ساختمانی حمایت می کردند. به گفته آوینی، موقعیت وی بین دو موسسه “معلق” شد و اگر این نبود ، هیچ یک از فیلم ها ساخته نمی شد. آوینی بیش از ۸۰ فیلم در مورد جنگ ایران و عراق ساخت و از عوامل اصلی مستندسازی جنگ به شمار می رود. در طول جنگ و به ویژه نبرد خرمشهر ، آوینی تصمیم گرفت وقایع را ضبط کرده و فیلم های تبلیغاتی بسازد.

سبک فیلم های شهید آوینی :

کامران رستگار، منتقد، کار آوینی را “ادغام” تکنیک های مستند و اهداف ایدئولوژیک “توصیف کرد. فیلم های او به ندرت از هویت ملی دشمنان در یک نبرد یاد می کنند و در عوض اقدامات سربازان جوان ایرانی را در مقایسه با اقدامات “شهدای” تاریخی شیعه مورد بررسی قرار می دهند. به گفته دیویکتور، آوینی یک رویکرد سینمایی اصلی ایجاد کرد که نه کاملاً واقع گرایانه بود و نه جلالی. در عوض، آوینی سعی کرد هم جنبه های قابل مشاهده (عملیات نظامی) و هم جنبه های باطنی (درونی یا اخلاقی) نبرد را به تصویر بکشد. او اینها را با فلسفه عرفان شیعه پوشاند و بیننده را دعوت کرد تا در رویداد یک مکان شخصی بسازد. آوینی در مورد ماهیت نویسندگی در فیلم های خود می گوید: “البته هر چیزی که نویسنده بنویسد از درون منشا می گیرد؛ همه هنرها به این شکل است. به همین ترتیب، یک فیلم نتیجه الهام فیلمساز است. با این حال ، اگر شخص خود را کاملاً در خدا غرق کند ، خداوند در آثار خود الهام می بخشد و در آنها ظاهر می شود. این هدف من است، نه ادعای من.”

“فیلمبرداری از چیزی متفاوت” سیاست ویراستاری آوینی در مجموعه مستندهایش بود. او با خدمه ای از جوانان داوطلب آماتور کار می کرد. از آنجا که او آثار خود را بر اساس گسست از گذشته امپراتوری بنا کرده بود ، نمی توانست با تیمی که زیر نظر محمدرضا شاه تشکیل شده بود کار کند یا از روش های قدیمی تلویزیون ایران استفاده کند که از سبک های آمریکایی استفاده می کردند.

آوینی اظهار داشته است که گروه های فیلمبرداری او سعی کرده اند از “جعل شلخته” اکثر گزارش های تلویزیون خبر جلوگیری کنند. او از تیم های خود خواسته بود که برای مدت طولانی در مجموعه بمانند و برای کشف و برخورد با “دیگری” وقت بگذارند. او سعی کرد با به حداقل رساندن استفاده از جلوه های سینمایی، واقع گرایی را حفظ کند و از به تصویر کشیدن عاداتی که رزمندگان هنگام فیلمبرداری فرا گرفته بودند، جلوگیری کرد. آوینی به ندرت از پیروزی های بزرگ فیلم می گرفت و به سختی های مسائل استراتژی یا نظامی علاقه مند بود. مستندهای او تقریباً منحصر به نحوه نگرش داوطلبان (بسیجی) و درگیری و مشارکت آنها بود.